Bureaucratie doorbreken met een ‘noodpot’
Acht gemeenten en het Rijk experimenteren in de City deal en het traject Eenvoudig maatwerk van het Programma Sociaal Domein met onder meer het maatwerkbudget. Een soort noodbudget voor kwetsbare mensen als snel hulp nodig is en niet duidelijk of en welk gemeentelijk budget beschikbaar is. Gemeenten gaan verschillend om met hun maatwerkbudget. Wat zijn de verschillen, inzichten en dilemma’s?
‘Een gemeente die het gebitsherstel van een werkloze vergoedt zodat hij meer kans maakt als hij solliciteert, of de borg betaalt zodat een dakloze tienermoeder een huis kan krijgen. In Zaanstad grijpt de gemeente op deze praktische manieren in om hogere zorgkosten te voorkomen.’ Zo kopte de NOS nu twee jaar geleden.
Zaanstad betaalde het gebit van de werkloze man uit het zogeheten maatwerkbudget. Vijf gemeenten namen enkele jaren geleden hierin het voortouw. In Zaanstad stelt de gemeente jaarlijks vier ton beschikbaar voor het maatwerkbudget. Met het geld mogen professionals ‘doen wat nodig is’ om kwetsbare mensen op weg helpen op het gebied van werk, woning of armoedebestrijding.
In de City deal Inclusieve Stad besloten zij onder meer om eenvoudig maatwerk te leveren voor mensen met gestapelde problemen op het gebied van werk, geld, wonen, gezondheid en gezin. Ofwel: voor mensen die hebben te maken met verschillende overheden, diensten en hulpverleners.
De betrokken professionals weten vaak niet van elkaar welke aanpak, hulpmiddelen of sancties elders al worden ingezet. De oplossing voor het ene probleem struikelt vaak over de aanpak van het andere. Zo komt het voor dat de overheid tegelijkertijd hulpverlener én grootste schuldeiser is.
Het maatwerkbudget is een waardevol instrument, zo bleek al uit evaluaties in 2016 in Zaanstad en Amsterdam. Meestal gaat het om kleine bedragen die een groot verschil maken. En belangrijk: die erger voorkomen.
De aanpak wordt breder omarmd en een element uit de City deal is uitgebreid naar het traject Eenvoudig maatwerk van het Programma Sociaal Domein. Daarin zoeken het Rijk en de gemeenten Delft, Amsterdam, Tilburg, Den Haag, Enschede, Leeuwarden, Utrecht en Zaanstad samen naar oplossingen voor weerbarstige vraagstukken in het sociaal domein.
Het maatwerkbudget is een waardevol instrument, zo bleek al uit evaluaties in 2016 in Zaanstad en Amsterdam.
Snelheid
Snelheid is dus een van de belangrijkste redenen voor inzet van het maatwerkbudget. Met een maatwerkbudget zijn professionals in het sociaal domein niet afhankelijk van andere loketten, en kunnen zij direct hulp bieden als snelheid geboden is.
Maar er zijn toch al potjes als bijzondere bijstand om mensen te helpen? Aan de meeste regelingen zijn voorwaarden en mitsen en maren verbonden. Schulden mag je bijvoorbeeld in de regel niet betalen vanuit bijzondere bijstand.
Delft is blij met ‘hun potje’, vertelt Etmien Girigoria, generalistisch coach, Delft support sociaal team. ‘Het maatwerkbudget is een goede oplossing: het werkt snel, makkelijk en effectief. We proberen eerst voorliggende voorzieningen en als het echt niet lukt zetten we maatwerkbudget in.’
Schulden mag je in de regel niet betalen vanuit bijzondere bijstand.
Voorkomen van erger
Snelle inzet van het maatwerkbudget voorkomt vaak erger. Dat ‘erger’ kan zijn: hogere zorgkosten voor de gemeente of meer schulden of narigheid voor de inwoner – meestal beide.
Zo betaalde de gemeente Leeuwarden het sportschoolabonnement van een man uit het maatwerkbudget, waardoor dure psychotherapie niet nodig was. Ook de kosten voor een tatooset voor een langdurig werkloze met schulden werd door de gemeente Den Haag betaald uit het maatwerkbudget. Daarmee kon hij zijn eigen onderneming starten, en zelfredzaam zijn.
De gemeente Utrecht betaalde onlangs een vliegticket voor een vrouw met reuma die in een vochtige huurwoning leeft uit het maatwerkbudget. Jessica van den Toorn, projectleider bij de gemeente Utrecht: ‘De woningnood in Utrecht is groot, we kunnen haar op korte termijn geen geschikte woning bieden. Zij vond een geschikte tijdelijke verblijfplaats in het buitenland, met een gunstig klimaat voor haar gezondheid. Gezien deze oplossing hogere zorgkosten voorkomt, hebben wij haar vliegticket betaald. Ondertussen zoekt de vrouw naar een geschikte woning.’
Gaat daar geen precedentwerking vanuit? Tjalling de Vries, gemeente Enschede: ‘Inzet van een maatwerkbudget moet bij ons binnen een maatwerkplan passen, we kijken naar het totale plaatje. Als gemeente ben je er om escalatie voorkomen. Er is altijd een gegronde reden voor, het verhaal erbij is cruciaal.’ Dit geldt voor alle betrokken gemeenten.
Hoe zetten gemeenten het maatwerkbudget in?
‘De frequentie, bedragen en verantwoording van het maatwerkbudget verschillen per gemeente’, vertelt Pieter Hilhorst, landelijk projectleider van Eenvoudig maatwerk en City Deal inclusieve stad. ‘Gemeenten zetten het maatwerkbudget zowel in voor grote als kleine interventies. Van tweehonderd euro voor diplomakosten tot het voorschieten van de hypotheek. De uitgekeerde bedragen liggen tussen de 10 euro en de 12.000 euro per persoon. Het grootste deel van de maatwerkondersteuning gaat op aan problemen met schulden en wonen.’
Hoe vaak zetten gemeenten een maatwerkbudget in? Ook dat verschilt sterk per gemeente. Tot nu toe werden in Amsterdam 350 inwoners geholpen met een maatwerkbudget. De gemeente Zaanstad, een van de voorlopers, kende de afgelopen jaren 1210 keer een maatwerkbudget toe. In Utrecht wordt het maatwerkbudget alleen bij uitzondering toegekend, tot nu toe aan twaalf mensen. Van den Toorn: ‘De belangrijkste reden dat we terughoudend zijn met een ‘geldpotje’ is dat we er niet structureel van leren. De kunst is juist om binnen reguliere organisaties de ruimte te vinden om te doen wat nodig is, ook financieel. Een potje ernaast is in die zin niet helpend in het leren om maatwerk te organiseren. We lossen moeilijke casussen het liefst samen op, waarbij alle afdelingen een stukje van de puzzel leggen.’
Sommige gemeenten, zoals Zaanstad en Amsterdam, zetten het maatwerkbudget vooral in voor kleine interventies van maximaal 500 euro. Professionals van de gemeente Amsterdam betalen de kleinere bedragen uit het zogenaamde teambudget. Voor hogere bedragen is er een zogeheten doorbraakfonds. Anneke Ensink, gemeente Amsterdam: ‘Dit doen we om te voorkomen dat acht mensen kijken naar een aanvraag van 300 euro en om de snelheid erin te houden.’
‘Fascinerend, kennelijk hebben professionals een extra budget nodig voor creatieve oplossingen.'
Executieverkoop
De meeste gemeenten hebben de bedragen gemaximeerd. Zo mag een professional in de uitvoering in Tilburg maximaal 7.500 euro per inwoner inzetten per inwoner, terwijl de gemeente Utrecht het per casus bekijkt. In één casus ging het zelfs om 12.000 euro om een executieverkoop te voorkomen. ‘In dit geval hadden we er alle vertrouwen in dat de vrouw de schuld kon terugbetalen’, aldus Van den Toorn.
De totale maatwerkbudgetten verschillen eveneens per gemeente. ‘In Zaanstad gaat het zoals gezegd jaarlijks om zo’n 400.000. En in Ten Boer – een gemeente onder de rook van Groningen – gooiden ze de afgelopen jaren zelfs de gemeentelijke Wmo-, participatie- en jeughulpbudgetten op één hoop. Goed op elkaar ingewerkte dorpscoaches hadden jaarlijks de beschikking over 5 miljoen euro om ‘te doen wat nodig is’ voor kwetsbare inwoners. Na een gemeentelijke herindeling is Ten Boer sinds 1 januari 2019 onderdeel van de stad Groningen. In de wijk Ten Boer gaan ze naar verwachting op gelijksoortige wijze verder met ‘ontschot werken’.
Is het budget een gift, lening of voorwaarde? De gemeente Enschede gebruikt het maatwerkbudget regelmatig als stok achter de deur. Tjalling de Vries: ‘We betaalden onlangs de opleiding van een bijstandsgerechtigde met schulden. Zij kon namelijk geen studiefinanciering aanvragen, want dat wordt gezien als een nieuwe schuld. Als zij de opleiding niet haalt, moet zij het bedrag terug betalen. Daar kleeft ook een nadeel aan, ja. Bij niet slagen is haar schuld hoger dan nu.’
Patronen in kaart brengen
De acht gemeenten die meedoen aan Eenvoudig maatwerk komen regelmatig bij elkaar om ervaringen te delen. Pieter Hilhorst: ‘We brengen nu patronen in kaart. Voor welke problematiek zetten we het vaakst maatwerkbudget in? Dan werkt een arrangement niet goed, blijkbaar is er smeerolie nodig. Zo gebruiken we het maatwerkbudget om knelpunten boven tafel te krijgen. Vervolgens kijken we naar het proces. Doel is dat andere gemeenten kunnen leren van onze ervaringen.’
Sommige gemeenten zien het maatwerkbudget als een tijdelijke oplossing, als een soort by pass bij het falen van overheidsdienstverlening. Andere gemeenten beschouwen het maatwerkbudget als een structurele oplossing. Sandra Tax van de gemeente Zaanstad: ‘Fascinerend, kennelijk hebben professionals een extra budget nodig voor creatieve oplossingen. Die creativiteit vinden professionals te weinig in bestaande wetgeving.’
Pieter Hilhorst: ‘We brengen nu in kaart wat nodig is om het maatwerkbudget effectief in te zetten. Die inzichten gaan we delen met gemeenten. Voor nu volstaat deze vuistregel: ‘Kijk altijd waar staat dat iets niet mag’.’
Meer informatie? Stuur een mail aan info@programmasociaaldomein.nl.